Systemisch werken bij intrafamiliaal geweld: waarom goede bedoelingen niet altijd genoeg zijn

Systemisch en contextueel werken biedt waardevolle handvatten, mits men alert is voor de aandachtspunten die er zijn bij intrafamiliaal geweld

Elke week lezen we verhalen over gezinnen die verscheurd worden door geweld.

Hulpverleners zoeken naar antwoorden, naar methoden die eindelijk het verschil kunnen maken.

De systemisch-contextuele benadering wordt steeds vaker gepresenteerd als dé oplossing voor intrafamiliaal geweld. Maar is dit wel realistisch?

Na jaren ervaring in de hulpverlening en het analyseren van ontelbare casussen, ben ik tot een confronterende conclusie gekomen: systemisch werken bij intrafamiliaal geweld is geen wondermiddel. Sterker nog, wanneer het onzorgvuldig wordt toegepast, kan het slachtoffers meer schade berokkenen dan goed doen.

De valstrik van het systeemdenken

Systemisch werken heeft onmiskenbaar waarde. Door naar het hele gezinssysteem te kijken in plaats van alleen naar individuen, krijgen we inzicht in onderliggende patronen en dynamieken. We zien hoe geweld wordt doorgegeven van generatie op generatie, hoe machtsstructuren ontstaan en in stand blijven.

Denkers zoals Salvador Minuchin en Virginia Satir hebben ons geleerd dat problemen binnen gezinnen vaak symptomen zijn van verstoorde systemische patronen.

Ivan Boszormenyi-Nagy toonde aan hoe intergenerationele loyaliteiten destructief kunnen werken. Deze inzichten zijn revolutionair geweest voor de gezinstherapie.

Maar hier ligt precies het probleem: wat werkt bij reguliere gezinsproblemen, werkt niet automatisch bij traumatische geweldssituaties.

De systemische benadering gaat uit van gelijkwaardigheid tussen gezinsleden, van de mogelijkheid tot open communicatie en gezamenlijke probleemoplossing.

Bij intrafamiliaal geweld is deze gelijkwaardigheid echter fundamenteel verstoord.

Argument 1: Veiligheid kan niet onderhandelbaar zijn

Mijn eerste en belangrijkste bezwaar tegen het onkritisch toepassen van systemisch werken bij intrafamiliaal geweld is de veiligheidskwestie.

Systemisch werken streeft naar betrokkenheid van alle gezinsleden, naar gezamenlijke gesprekken en wederzijds begrip. Maar wat gebeurt er als een slachtoffer in dezelfde ruimte zit als de pleger?

Ik heb situaties meegemaakt waarin slachtoffers werden geconfronteerd met hun plegers in "therapeutische" settings. De spanning was voelbaar, de angst tastbaar.

Slachtoffers durfden nauwelijks hun mond open te doen, laat staan hun werkelijke ervaringen te delen. Sommigen raakten hertraumatiseerd door deze confrontaties.

De realiteit is hard: in acute geweldsituaties is er geen ruimte voor systemisch werk.

De veiligheid van slachtoffers moet altijd vooropstaan.

Dit betekent vaak separatie, bescherming en crisisinterventie voordat er sprake kan zijn van systeemtherapie.

Argument 2: Machtsongelijkheid vereist partijdigheid

Systemisch werken hanteert het principe van "meervoudige partijdigheid" - begrip tonen voor alle perspectieven binnen het systeem. Bij intrafamiliaal geweld is dit niet alleen naïef, het is gevaarlijk.

Geweld gaat altijd over macht en controle.

Plegers gebruiken fysiek, emotioneel of psychisch geweld om dominantie uit te oefenen.

Dit creëert een fundamentele ongelijkheid die niet weggepraat kan worden met begrip en empathie.

Neutraliteit in situaties van onderdrukking betekent altijd kiezen voor de onderdrukker.

Wanneer hulpverleners proberen "neutraal" te blijven of begrip te tonen voor "beide kanten van het verhaal", maken zij zich onbedoeld medeplichtig aan de machtsdynamiek.

Slachtoffers voelen zich dan niet gehoord of gesteund, maar opnieuw genegeerd.

Effectieve hulpverlening bij intrafamiliaal geweld vereist partijdigheid - diagnostiek m.b.t. de feiten en een duidelijke positie innemen voor het slachtoffer en tegen het geweld.

Dit betekent niet dat plegers geen hulp verdienen, maar dat hun verantwoordelijkheid voor het geweld niet gerelativeerd mag worden.

Argument 3: Gespecialiseerde kennis is onmisbaar

Een verontrustende trend is dat steeds meer hulpverleners menen dat hun algemene systemische training voldoende is om met intrafamiliaal geweld te werken. Dit is een gevaarlijke aanname.

Intrafamiliaal geweld heeft specifieke dynamieken die grondige kennis vereisen:

• Hoe trauma het brein beïnvloedt en gedrag verandert

• Waarom slachtoffers vaak terugkeren naar hun plegers

• Hoe [traumabanden] ontstaan en functioneren

• Welke interventies veilig zijn en welke schadelijk kunnen zijn

• Hoe manipulatie en gaslighting werken

Zonder deze gespecialiseerde kennis lopen hulpverleners het risico om:

• Signalen van gevaar te missen

• Slachtoffers onbedoeld te beschuldigen

• Plegers de gelegenheid te geven hun geweld te rechtvaardigen

• Secundaire traumatisering te veroorzaken

Ik heb te vaak gezien hoe goedbedoelende maar onvoldoende getrainde therapeuten meer schade aanrichtten dan goed deden.

Systemisch werken bij intrafamiliaal geweld is geen basisvaardigheid - het is specialistisch werk.

Argument 4: Het systeem versus het individu

De systemische benadering benadrukt terecht dat problemen ontstaan binnen relationele contexten. Maar dit mag niet leiden tot het wegcijferen van individuele verantwoordelijkheid voor geweld.

Ja, plegers hebben vaak zelf geweld meegemaakt in hun jeugd.

Ja, er kunnen intergenerationele patronen zijn die bijdragen aan gewelddadig gedrag.

Maar dit verklaart geweld, het rechtvaardigt het niet.

Een effectieve aanpak erkent beide dimensies: de systemische factoren die bijdragen aan geweld én de individuele keuze om geweld te gebruiken. Dit betekent dat we werken aan het doorbreken van destructieve patronen, maar tegelijkertijd vasthouden aan persoonlijke verantwoordelijkheid.

Te vaak zie ik dat systemisch werken wordt gebruikt om geweld te "begrijpen" tot het punt waarop de ernst ervan wordt weggenomen. Dit doet niet alleen slachtoffers tekort, het helpt ook plegers niet werkelijk om hun gedrag te veranderen.

De feiten tellen ook mee

Een ander kritisch punt is de neiging van sommige systemisch werkende hulpverleners om alles te relativiseren naar "ieders eigen waarheid".

Bij intrafamiliaal geweld zijn de feiten belangrijk.

Of er wel of niet geslagen is, is geen kwestie van interpretatie.

Of er bedreigingen zijn geuit, is geen perceptiekwestie.

Een onderzoekende houding naar wat er werkelijk is gebeurd, is essentieel voor effectieve hulpverlening.

Dit betekent niet dat emoties en ervaringen er niet toe doen, maar dat objectieve feiten de basis moeten vormen voor elke interventie.

Zonder feitenonderzoek lopen hulpverleners het risico om gemanipuleerd te worden of belangrijke informatie te missen.

Wanneer systemisch werken wél waardevol is

Ondanks mijn kritiek ben ik niet tegen systemisch werken bij intrafamiliaal geweld. Integendeel - ik zie grote waarde in deze benadering, mits deze verantwoord wordt toegepast.

Systemisch werken kan zeer waardevol zijn in de nazorgfase, wanneer acute veiligheid is gewaarborgd en er ruimte is voor herstel en preventie. Het kan helpen bij het doorbreken van intergenerationele patronen en het opbouwen van gezondere relatiedynamieken.

Ook bij preventief werk met gezinnen waar nog geen sprake is van ernstig geweld, maar wel van zorgwekkende patronen, kan de systemische benadering een belangrijke bijdrage leveren.

De sleutel ligt in timing, veiligheid en expertise.

Systemisch werken is een krachtig instrument, maar het moet gebruikt worden door mensen die weten wanneer en hoe het veilig kan worden ingezet.

Mijn pleidooi voor een multimodale aanpak

Wat ik bepleit is een multimodale aanpak waarbij verschillende interventies worden gecombineerd, afhankelijk van de fase waarin een gezin zich bevindt:

Acute fase: Veiligheid, bescherming, crisisinterventie

Stabilisatiefase: Traumabehandeling, juridische procedures, praktische ondersteuning

Herstelfase: Systemisch werk, gezinstherapie, preventie van herhaling

Deze gefaseerde aanpak erkent dat verschillende momenten verschillende interventies vereisen. Het voorkomt dat we systemisch werk inzetten wanneer het onveilig is, en het benut de kracht van deze benadering wanneer het wel mogelijk is.

De menselijke factor

Achter alle theorie en methodiek blijft één ding cruciaal: de kwaliteit van de hulpverlener. Systemisch werken bij intrafamiliaal geweld vereist niet alleen technische expertise, maar ook moed, integriteit en de bereidheid om moeilijke keuzes te maken.

Het vereist hulpverleners die durven te zeggen: "Dit is niet veilig" of "Hier neem ik geen genoegen mee".

Het vereist professionals die slachtoffers serieus nemen, ook als hun verhaal ongemakkelijk is voor de systemische theorie.

Conclusie: Goede bedoelingen volstaan niet

Systemisch-contextueel werken heeft onmiskenbaar waarde bij de aanpak van intrafamiliaal geweld, maar alleen als het verantwoord wordt toegepast.

De realiteit is dat goede bedoelingen niet volstaan - we hebben kennis, ervaring en moed nodig om deze complexe problematiek effectief aan te pakken.

Mijn oproep aan collega-hulpverleners is duidelijk: erken de beperkingen van je aanpak, investeer in gespecialiseerde kennis, en houd altijd de veiligheid van slachtoffers als eerste prioriteit. Systemisch werken kan onderdeel zijn van de oplossing, maar het is niet dé oplossing.

De strijd tegen intrafamiliaal geweld vraagt om nederigheid, expertise en vooral om de moed om moeilijke waarheden onder ogen te zien.

Alleen dan kunnen we echt het verschil maken voor gezinnen die gevangen zitten in destructieve patronen.

Wat denk jij? Hoe kunnen we systemisch werken beter en veiliger inzetten bij intrafamiliaal geweld?

Eva